ΣΤΗ ΣΙΩΠΗΛΗ ΡΟΗ ΤΟΥ ΕΙΝΑΙ: ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΣΤΗΝ ΑΓΩΝΙΑ

Σε έναν κόσμο, όπου η ταχύτητα θεωρείται αρετή και η σιωπή παρεξήγηση, η επιστροφή και η ανάγκη του βλέμματος προς την παρούσα στιγμή, δηλαδή, στην βιωμένη παρουσία του εδώ και τώρα, μοιάζει με πράξη αντίστασης. Όχι αντίστασης με ένταση, αλλά με ησυχία, μια ησυχία που δεν σημαίνει αδράνεια, αλλά βαθιά ακρόαση του εαυτού.

Η Παρουσία ως Ροή

Στην σύγχρονη ψυχολογία και συγκεκριμένα στον κλάδο της Θετικής Ψυχολογίας, η ροή (flow), όπως την περιγράφει ο Csikszentmihalyi (1990), είναι η εμπειρία της πλήρους απορρόφησης σε μια δραστηριότητα. Δεν υπάρχει άγχος, δεν υπάρχει αναμονή, υπάρχει μόνο το παρόν που κατακλύζει ολοκληροτικά το Είναι με νόημα. Ο χρόνος διαστέλλεται, ο εαυτός διαλύεται στο γίγνεσθαι, καθώς βιώνεται στο έπακρο αυτό το φαινόμενο το οποίο συμβαίνει μπροστά και εντός του προσώπου, του Είναι.

Αυτό δεν είναι κάτι καινούριο, ο Ηράκλειτος ήδη είχε αναγνωρίσει πως «Τα πάντα ρει», υποδηλώνοντας την κίνηση και την παροδικότητα ως την πρωταρχική κατάσταση του κόσμου (Heraclitus, περ. 6ος αι. π.Χ./1948). Να είσαι παρών στη ροή, σημαίνει να δέχεσαι με ανοιχτότητα, να αγκαλιάζεις και να συμφιλιώνεσαι με την αλλαγή. Να μην κρατάς τίποτα, γιατί τίποτα δεν μπορεί να μείνει εκεί στάσιμο, σταθερό και αμετάβλητο, γιατί τα πάντα κινούνται, τα πάντα διαρκώς γίνονται και συμβαίνουν αέναα.

Στην ποιητική φωνή του Rilke (1923/1989), η ροή γίνεται υπαρξιακή πράξη:

«Ποιος, αν εγώ φωνάξω, θα μ’ ακούσει απ’ τις τάξεις των αγγέλων;»
Η φωνή αυτή δεν ζητά εξωτερική λύτρωση, αλλά φέρει την αγωνία της εσωτερικής κίνησης, του βλέμματος στραμμένου προς τα μέσα, προς το εσωτερικό βάθος του ίδιου του Είναι.

Η Σιωπή ως Γλώσσα του Βάθους

Από τη ροή, οδηγούμαστε στη σιωπή. Η σιωπή είναι το έδαφος, θα λέγαμε ότι είναι η αναγκαία ίσως συνθήκη, όπου κάθε εσωτερική ροή ριζώνει. Είναι ο ιερός τόπος, στον οποίο ο εαυτός επιστρέφει στο κέντρο του χωρίς να ζητά εξηγήσεις, χωρίς «Γιατί» και «Πως». Όπως σημειώνει ο Kabat-Zinn (1994), η επίγνωση του παρόντος χωρίς κρίση είναι πράξη αυτοσυμπόνιας — και πράξη αντίστασης σε μια κουλτούρα θορύβου.

Για τον Heidegger (1927/1962), η σιωπή δεν είναι παύση αλλά αποκάλυψη: μια αποκάλυψη, που επιτρέπει στο Dasein (θεμελιώδης έννοια που ονομάζει τον άνθρωπο), να ακούσει το ίδιο του το Είναι. Όχι ως σκέψη, αλλά ως μια φωνή μέσα του. Η αλήθεια δεν εξηγείται, απλώς συμβαίνει. Δεν φωνάζει, αποκαλύπτεται, φωτίζεται με την παρουσία και την απουσία των λέξεων.

Ο ποιητής Paul Celan (1971) το εκφράζει με έναν μοναδικό και ιδιαίτερο τόνο με τον τρόπο του:

«Σιωπή που δεν είναι σιωπή, αλλά η πιο πλούσια μορφή λόγου.»
Δεν είναι απουσία λέξεων, αλλά παρουσία ακρόασης.

Η Υπαρξιακή Αγωνία ως Κάλεσμα

Αλλά αυτή η επιστροφή στον εαυτό, αυτή η ηρεμία, αυτή η απέραντη μοναχική σύνδεση και επαφή, δεν είναι χωρίς κόστος, απεναντίας κοστίζει. Η υπαρξιακή αγωνία εμφανίζεται σαν σκιά. Δεν είναι παθολογία/διαταραχή, είναι αφύπνιση, είναι το να τελείς ξυπνητος. Ο Yalom (1980), μιλά για την επίγνωση του θανάτου, της απομόνωσης, της ελευθερίας και του υπαρξιακού κενού ως τα τέσσερα θεμέλια της ανθρώπινης αγωνίας μέσα στον κόσμο.

Η αγωνία, τότε, δεν είναι εχθρός, είναι ένα κάλεσμα. Ο Jung (1963), μας υπενθυμίζει ότι «ό,τι δεν γίνεται συνειδητό, επιστρέφει ως μοίρα». Είναι αυτό το άγνωστο, το ακατανόητο που ελλοχεύει πίσω από την κάθε στιγμή μέσα στην καθημερινότητα και ζητά να αποκτήσει ένα πρόσωπο, μία όψη, μία μορφή.

Ο Καζαντζάκης (1961), σε μια από τις πιο ελεύθερες υπαρξιακές διατυπώσεις του, γράφει:

«Δεν ελπίζω τίποτα, δεν φοβάμαι τίποτα, είμαι λεύτερος.»
Με την διατύπωση αυτή ο Καζάτζάκης, αναφέρεται σε μια υπαρξιακή παραίτηση από την ανάγκη του νοήματος ως κάτι εξωτερικό. Το νόημα δεν χαρίζεται, αλλά αποκαλύπτεται, φωτίζεται εντός του προσώπου.

Πέρα από την Αγωνία: Η Εσωτερική Ανάδυση της Ύπαρξης

Η αγωνία, αν και συχνά παρεξηγημένη, αποτελεί τη ρωγμή μέσα από την οποία διαπερνά το φως της επίγνωσης. Ο Kierkegaard (1844/1980), την περιέγραψε ως «η ζάλη της ελευθερίας» — το δέος μπροστά στην απεραντοσύνη του δυνατού.

Όταν το Εγώ παύει να επιζητά τον έλεγχο -όπου η ανάγκη του στην πραγματικότητα είναι να έχει τον έλεγχο- τότε μπορεί να συνυπάρχει με το Ά-γνωστο. Όπως τονίζει και ο Heidegger (1927/1962), το Dasein δεν ανακαλύπτει το Είναι μέσω της σκέψης, αλλά μέσω του εσωτερικου καλέσματος — μιας βουβής πρόσκλησης νοήματος.

Η σιωπή και η ροή δεν είναι οι τελικοί στόχοι, είναι τρόποι να υπάρχουμε, δύσκολο πολλές φορές να το αντιληφθούμε, να το αφουγκραστούμε και να σταθούμε σε αυτούς τους τρόπους ύπαρξης. Επιτρέπονται, δεν κατακτώνται. Μέσα από την εγκατάλειψη της αυταπάτης του ελέγχου, προσεγγίζουμε πιο αυθεντικά την εσωτερική μας διάσταση και παρουσία μέσα στον κόσμο.

Τέλος, η απλότητα, ίσως θα μπορούσε να είναι η πιο ριζοσπαστική απάντηση στην υπαρξιακή αγωνία. Όχι απλότητα ως ρηχή αισιοδοξία, αλλά ως αποδοχή του Όλου ως κάτι μικρό, όπως πολλές φορές τα μικρά και απλά πράγματα μένουν χαραγμένα εντός μας (π.χ. μια συνάντηση, ένα μικρό συμβολικό δώρο, μια σχέση κ.τ.λ.), μας ακολουθούν και ενίοτε μας συντροφεύουν με την συγκίνηση και τη νοσταλγία που φέρουν αυτά εντός τους . Όπως γράφει ο Ελύτης (1974):

«Όταν ο ήλιος, έλεγε, χτυπά το παραθύρι σου,
δεν θέλει να μάθει τα μυστικά σου·
θέλει απλώς να φωτίσει.»

Η λύτρωση δεν είναι διαφυγή από τον κόσμο, αλλά βαθιά συμφιλίωση με αυτόν. Η ροή, η σιωπή, η αγωνία και τελικά η αποδοχή, δεν είναι γραμμικά στάδια. Είναι κυκλικές κινήσεις που μας επιστρέφουν κάθε φορά στη ζωντανή εμπειρία του εαυτού.

Τσιφρίκας Γεώργιος

Μουσικοθεραπευτης

Φοιτητής Ψυχολογίας BSc-University of Strasbourg

Βιβλιογραφία

Celan, P. (1971). Poems of Paul Celan (M. Hamburger, Trans.). Persea Books.

Csikszentmihalyi, M. (1990). Flow: The psychology of optimal experience. Harper & Row.

Elytis, O. (1974). Το μονόγραμμα. Ίκαρος.

Heidegger, M. (1962). Being and time (J. Macquarrie & E. Robinson, Trans.). Harper & Row. (Original work published 1927)

Heraclitus. (1948). Fragments (K. Freeman, Trans.). In Ancilla to the Pre-Socratic Philosophers. Harvard University Press. (Original work ca. 6th century BCE)

Jung, C. G. (1963). Memories, dreams, reflections (A. Jaffé, Ed.; R. & C. Winston, Trans.). Pantheon Books.

Kabat-Zinn, J. (1994). Wherever you go, there you are: Mindfulness meditation in everyday life. Hyperion.

Kazantzakis, N. (1961). Αναφορά στον Γκρέκο. Εκδόσεις Καζαντζάκη.

Kierkegaard, S. (1980). The concept of anxiety (R. Thomte, Trans.). Princeton University Press. (Original work published 1844)

Rilke, R. M. (1989). The selected poetry of Rainer Maria Rilke (S. Mitchell, Trans.). Vintage. (Original work published 1923)

Yalom, I. D. (1980). Existential psychotherapy. Basic Books.